- Trang Chủ
- Âm nhạc
- Âm nhạc dân gian “Cò ke ôống kháo” trong đời sống cộng đồng làng Mường
Xem mẫu
- DI SẢN VĂN HÓA
ÂM NHẠC DÂN GIAN “CÒ KE ÔỐNG KHÁO”
TRONG ĐỜI SỐNG CỘNG ĐỒNG LÀNG MƯỜNG
TRẦN BẠCH DƯƠNG*
Tóm tắt
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, nhiều loại hình nghệ thuật truyền thống đứng trước nguy cơ bị quên
lãng và mất đi, nhưng “Cò ke ôống kháo” - một loại hình âm nhạc dân gian của người Mường vẫn tồn
tại một cách bền bỉ trong đời sống cộng đồng làng Mường. Tìm hiểu những thực hành âm nhạc “Cò ke
ôống kháo” cũng như vai trò, ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” trong sinh hoạt tín ngưỡng và sinh hoạt đời
thường của người Mường, giúp chúng ta lý giải về sức sống bền bỉ và sự trường tồn của nó trong đời sống
văn hóa của cộng đồng làng Mường.
Từ khóa: Cò ke ôống kháo, âm nhạc dân gian, nghệ nhân dân gian, văn hóa dân gian, làng Mường,
người Mường, Hòa Bình
Abstract
In the context of modern society, many traditional cultural factors are facing the danger of being
forgotten and lost, but “Co ke oong khao” - a type of folk music of Muong people still exists persistently in
the life of Muong village community. Understanding the musical practices of “Co ke oong khao” as well
as the role and meaning of “Co ke oong khao” in the religious activities and daily life of the Muong people
is also to explain the enduring vitality and its longevity in the cultural life of Muong village community.
Keywords: Co ke oong khao, folk music, folk artisan, folklore, Muong village, Muong people,
Hoa Binh
Â
m nhạc - theo cách hiểu đơn giản Mường có “Cò ke ôống kháo”. Thông qua mô
nhất, đó là sự lựa chọn, tái tạo và tả, phân tích việc sử dụng âm nhạc “Cò ke
sắp đặt âm thanh của con người. ôống kháo” của người Mường trong những bối
Âm nhạc phổ biến ở mọi tộc người trên thế cảnh cụ thể, có thể lý giải những thông điệp
giới, bởi vì con người ở mọi không gian và thời mà họ gửi gắm trong đó, đồng thời chỉ ra vai
gian luôn có hứng thú với những âm thanh trò, ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” đối với đời
được sắp đặt ấy. Mỗi tộc người lại có những sống cộng đồng làng Mường.
cách thức sáng tạo và sử dụng âm nhạc khác 1. Cộng đồng làng Mường trong mối tương
nhau, tùy vào cách họ hiểu thế nào là âm nhạc quan với “Cò ke ôống kháo”
và nó có ý nghĩa gì đối với họ.
Người Mường thường dùng từ xóm hay
Ở Việt Nam, nếu người Kinh có Nhã nhạc quêl để chỉ nơi cư trú của mình, những từ này
cung đình, phường Bát âm; người Thái sở tương đương với làng. Dân số của một làng
hữu các loại Pí, Tính Tẩu, Khèn bè,... thì người Mường thường ở trong khoảng vài chục gia
đình, mỗi gia đình có khoảng 4 - 6 người. Về
* ThS., Khoa Văn hóa học, Trường Đại học Văn hóa Hà Nội mặt địa lý, làng Mường được phân định bằng
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
29
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
ranh giới của đất ở, những cánh rừng và ruộng của làng. Số lượng các nghệ nhân thường biến
canh tác [5, tr.28-29]. động (người mất do tuổi già, kẻ đi làm ăn xa...),
Jeanne Cuisinier, trong cuốn Người Mường nhưng dù số lượng ít hay nhiều thì họ chỉ tập
- địa lý nhân văn và xã hội học, đã dành nhiều hợp với nhau thành 01 ban nhạc ở mỗi làng.
trang viết về làng Mường. Bà mô tả làng Theo khảo sát của tác giả bài viết, tại thời điểm
Mường thường ở gần nguồn nước (suối, sông năm 2019, có những làng Mường chỉ còn 1 - 2
nhỏ), đây là nơi diễn ra các sinh hoạt thiết yếu nghệ nhân, không đủ để tạo thành một ban
hàng ngày: lấy nước, tắm giặt, rửa rau, giết nhạc, mỗi khi cần đến âm nhạc “Cò ke ôống
mổ gia súc, gia cầm,... và “nó rải ra trên một kháo”, họ phải “mượn” người hoặc ghép với
diện tích rộng hơn diện tích cần thiết cho số ban nhạc của làng khác, thậm chí có làng hoàn
dân” [2, tr.129]. Bà cũng viết về “lãnh chúa”1 toàn phải nhờ đến ban nhạc ở các làng lân cận.
với tư cách là một đặc trưng xã hội của làng Song, đó chỉ là những trường hợp hãn hữu
Mường, người Mường gọi vị “lãnh chúa” này không phổ biến.
là lang. Pierre Grossin, trong cuốn Tỉnh Mường 2. Các không gian trình diễn âm nhạc “Cò ke
Hòa Bình, cũng nhận định rằng, lang tức là các ôống kháo”
chúa đất, đứng đầu một làng, tại đây quyền 2.1. Trình diễn âm nhạc “Cò ke ôống kháo”
lực của lang là tuyệt đối, đặc biệt đối với việc tại đám tang
sở hữu và phân chia sở hữu ruộng đất [4,
Theo mô tả của Cuisinier, ban nhạc đám ma
tr.72-82].
Mường là “một ban nhạc nhỏ gồm từ năm đến
Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, chế mười bốn người chơi nhạc”, trong đó, người
độ lang đạo bị xóa bỏ, vai trò của lang đã lui vào thợ kèn là quản đốc của ban nhạc, ông ta có
quá khứ, nhưng ở làng Mường, một số vị trí xã quyền lựa chọn kết nạp hoặc khai trừ những
hội và thiết chế văn hoá truyền thống như: thầy người chơi nhạc khác. Cuisinier cũng ghi nhận
Mo, thầy Thường, ông T’lượng, bà Mỡi, miếu thờ chỉ có 04 bài nhạc và nhận xét rằng nội dung
(hoặc đình), ban nhạc “Cò ke ôống kháo” hay các bài nhạc này “rất nghèo nàn” [2, tr.678-680].
phường Xắc Bùa,… vẫn tồn tại đến bây giờ và
Trong thực tế, thành viên của ban nhạc đám
đều thuộc về một làng Mường cụ thể.
ma là các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”. Chỉ
Hiện nay, theo phân chia địa giới và quản lý khác về tổ chức dàn nhạc, nó gồm các nhạc khí
hành chính của Nhà nước, làng Mường tương “Cò ke ôống kháo” (02 nhạc khí chủ chốt là đàn
đương với một xóm hoặc tổ dân phố. Nó được nhị, sáo trúc và các nhạc khí khác như trống
gắn với một cơ cấu tổ chức xã hội, gồm có: con, chũm chọe, đàn tam, đàn bầu…) cộng
Trưởng xóm (hay tổ trưởng), Chi bộ Đảng, Mặt với 03 nhạc khí dành riêng cho tang lễ (kèn,
trận tổ quốc, Hội phụ nữ, Hội nông dân... trống cái và chiêng đơn). Trong đó, chiếc kèn
Như vậy, kể cả thời kỳ trước và sau 1945, đám ma (kèn xona) là nhạc khí phải có tại đám
làng Mường vẫn là một cộng đồng xã hội có tang. Người Mường coi âm sắc của kèn là thứ
các mối liên hệ chặt chẽ và tương đối độc lập. chuyên dùng cho các nghi lễ4, đặc biệt là trong
Cộng đồng làng Mường được hiểu là một đơn tang ma5, nhưng vì không được dùng ở những
vị dân cư (có tổ chức) nhỏ nhất của tộc người không gian khác nên nó không thuộc về biên
Mường, cùng cư trú trong một môi trường tự chế “Cò ke ôống kháo”. Người thổi kèn thường
nhiên, chia sẻ bối cảnh kinh tế, xã hội chung, là trưởng nhóm nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”,
cùng thừa nhận những di sản văn hóa Mường là về điểm này Cuisinier quả thực đã có lý khi
một phần trong bản sắc văn hóa của họ. xem nhân vật này là quản đốc của ban nhạc.
Thông thường, mỗi làng Mường luôn có Mặc dù trống cái và chiêng cũng được sử dụng
một nhóm nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”, và họ cùng lúc, nhưng không thể xem đó là sự hòa
tập hợp thành ban nhạc2 “Cò ke ôống kháo”3 tấu vì chúng trình bày theo một âm hình tiết
30 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA
tấu độc lập, chẳng liên quan tới bài bản của liên tục thổi kèn hết bài này sang bài khác mà
chiếc kèn và “Cò ke ôống kháo”. không ngừng nghỉ. Thứ hai, kèn đám là một
Trình tự tham gia của ban nhạc “Cò ke ôống nhạc khí có âm sắc nỉ non giống như tiếng
kháo” tại lễ tang như sau: Trước tiên, gia đình khóc của con người, hơn nữa âm lượng của
tang chủ phải đi mời ban nhạc “Cò ke ôống nó rất lớn. Vì vậy, kể cả trong tang lễ thì người
kháo”. Họ mang theo lễ vật, thường là vài lá Mường cũng ngại phải thường xuyên sử dụng
trầu, một chai rượu và một ít tiền (20 - 50 ngàn chiếc kèn này. Nó mang lại cảm giác ảo não,
VNĐ) đến gặp người trưởng nhóm “Cò ke ôống day dứt, bức bối đến nỗi chẳng ai có thể chịu
kháo”. Họ trình bày lý do rằng trong gia đình vừa đựng lâu. Và khi người ta đã quá mệt mỏi với
có người chết, cần sự giúp đỡ của ban nhạc để tiếng kèn đám, thì đó là lúc “Cò ke ôống kháo”
việc tổ chức tang ma được chu đáo, đúng theo được sử dụng. Khác với tiếng kèn, “Cò ke ôống
tục lệ. Người trưởng nhóm sau khi kiểm tra lịch kháo” có âm lượng nhỏ, âm sắc mềm mại, cùng
làm việc của ban nhạc, sẽ nhận lễ và nhận lời rồi với các bài bản có nhịp độ vừa phải, giai điệu
thông báo cho các thành viên khác. nhẹ nhàng khiến cho người ta có được những
giây phút nghỉ ngơi, thư giãn trấn an tinh thần.
Tại đám tang, người ta sắp xếp một khu
Cũng bởi thế, “Cò ke ôống kháo” thường được
vực ngồi dành riêng cho ban nhạc, đó là một
dùng nhiều hơn vào lúc đêm khuya, khi mà cả
khoảng không gian đủ rải một chiếc chiếu đôi, làng Mường đi vào giấc ngủ, ban nhạc này sẽ
một chiếc giường hay phản gỗ. Ở đó, họ được phục vụ cho phần diễn xướng của thầy Mo từ
phục vụ nước trà, thuốc lá và những bữa cơm. đêm cho đến gần sáng. Có lẽ đó là lý do rất
Ban nhạc sẽ trình tấu âm nhạc từ lúc phát tang chính đáng để người Mường sử dụng “Cò ke
cho đến khi kết thúc tại nơi hạ huyệt. Âm nhạc ôống kháo” ở đám tang.
trong đám tang Mường không có thể loại “hát
2.2. Trình diễn âm nhạc “Cò ke ôống kháo”
khóc”6 như ở đám tang của người Kinh, chỉ
tại lễ hội
đơn thuần là bài bản hòa tấu của các nhạc khí.
Cũng trong cuốn sách của Cuisinier, chương
Bài bản “Cò ke ôống kháo” trên thực tế có
XI - Nghi lễ mừng năm mới, phần mô tả về “thết
nhiều hơn 04 bài như ghi nhận của Cuisinier.
làng”7 có đoạn nói về sự trình tấu của hai nhạc
Ngoài một số bản nhạc phổ biến chung nơi
khí sáo và đàn: “Ở Quy Mỹ, trong phần hai của
nào cũng có, ở mỗi làng Mường lại có những
buổi lễ, nghĩa là sau khi thổ lang ở đình ra về,
bài bản riêng. Các bản nhạc thường gắn với
nổi lên một bản nhạc nhỏ gồm sáo và đàn làm
một thủ tục hay một nghi thức cụ thể và được
át tiếng cầu cúng” [2, tr.756]. Giải thích về “đàn”,
gọi theo tên nghi thức ấy. Ví dụ: Bài Dâng cơm
bà viết: “Đây là loại đàn, tiếng Annam gọi là “cai
dùng trong nghi thức dâng cơm cho người
co ke”, tức là đàn nhị”. Như vậy, Cuisinier đã ghi
chết; Hót loóng để mời cơm người sống (người nhận sự có mặt của “sáo và đàn” tại một lễ hội
trong gia đình và những người phục vụ); Đi Mường. Theo những mô tả ít ỏi ấy, có thể tin
đàng (đi đường) dùng trên đường đưa người rằng đây là hình ảnh của “Cò ke ôống kháo”.
chết đến nơi chôn cất; Mo trâu dùng khi cúng Trong các đợt nghiên cứu điền dã, chúng tôi
cơm có thịt trâu; Lưu thủy trung dành để đón đã được thấy ban nhạc “Cò ke ôống kháo” tại
những người đến phúng viếng. lễ hội Khai hạ diễn ra hàng năm ở đình Ngòi
Vấn đề cần tìm hiểu là: Nếu xem chiếc kèn (xã Sủ Ngòi, thành phố Hoà Bình); ở Mường Bi
đám là nhạc khí chính ở đám tang, thì “Cò ke (xã Phong Phú, huyện Tân Lạc); lễ rước Bụt ở
ôống kháo” được sử dụng tại đây để làm gì? Mường Vang (huyện Lạc Sơn) năm 2018 (lễ hội
Qua phỏng vấn các nghệ nhân “Cò ke ôống này tổ chức định kỳ 3 năm một lần). Và theo
kháo”, chúng tôi được họ cho biết “Cò ke ôống như người dân Mường chia sẻ, các lễ hội của
kháo” vừa hòa tấu, vừa được dùng luân phiên người Mường ở Hòa Bình từ xưa đến nay đều
với kèn đám. Bởi: Thứ nhất, chẳng ai có thể có sự tham gia của ban nhạc “Cò ke ôống kháo”.
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
31
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Tham gia trong đoàn rước nó được các nghệ nhân trình diễn lặp đi lặp
Trong các lễ hội truyền thống của người lại trong suốt hành trình của đám rước. Chỉ khi
Mường trước đây, hình ảnh “Cò ke ôống kháo” dừng lại tại nơi hành lễ, ban nhạc “Cò ke ôống
tham gia vào các đám rước còn được thấy thấp kháo” mới chuyển sang các bài bản khác10.
thoáng trong bài Mo Đẻ Tá Cần: Phục vụ tại nơi cúng tế
“…Cun lang Tá Cần bước chân lên lưng ngựa Sau lễ rước là lễ tế, người ta thường chọn
Người tinh mường bước theo sau một khoảng không gian đủ rộng để hành lễ.
Lễ hội Khai hạ Mường Bi chọn sân vận động
Chuyển theo những đàn hát, đàn chầu
xã Phong Phú; lễ hội rước Bụt ở xã Nhân Nghĩa
Đàn đáy, đàn nhị, ống sáo, ống tiêu chọn cánh đồng bên cạnh hang Bụt dưới chân
Thanh la dóng hiệu, trống kiệu cầm quân…” núi Dúng (Khụ Dúng); lễ hội Khai hạ đình Ngòi
[7, tr.127] được tổ chức ngay tại sân đình Ngòi.
Hay trong bài khấn Mỡi chuyển quân: Trong thời gian tổ chức lễ tế, ban nhạc “Cò
“… Cho Vua Cha đi mường xa thắng thế ke ôống kháo” được sắp xếp ở vị trí bên phải,
Dọn lấy trống cái, dọn lấy trống đồng sát cạnh ban thờ hành lễ. Họ trình diễn luân
phiên các bài bản trong khi người ta thực hiện
Dọn trống bồng trống bạt
các nghi thức cúng tế và chỉ tạm dừng khi thầy
Dọn trống hát trống chầu Mo trình bày lời khấn.
Đàu bầu, đàn đáy, cò ke Cuộc thi “Bản âm”
Trỉ bè ống gọi nói sơn đỏ võ vàng…” [6, Gần đây, lễ hội Khai hạ Mường Bi có một
tr.140]. cuộc thi dành riêng cho các ban nhạc “Cò ke
Diễn trình của các lễ hội thường bắt đầu ôống kháo”, gọi là cuộc thi “Bản âm”. Thuộc
bằng nghi thức rước kiệu. Xuất phát từ nơi thờ phạm vi giữa các xã trong huyện Tân Lạc, thành
tự (đình làng, miếu thờ, hang thờ), đoàn rước viên của mỗi ban nhạc tham gia cuộc thi là các
sẽ thực hiện một hành trình với những nội nghệ nhân được lựa chọn trong cùng một xã.
dung khác nhau8. Cuộc thi năm 2016 có ban nhạc của 5 xã: Phú
Trong đoàn rước, ban nhạc “Cò ke ôống Cường, Tử Nê, Mãn Đức, Quý Hòa, Phong Phú.
kháo” đi trong nhóm đầu, chỉ sau 2 hoặc 3 Ông Bùi Văn K., người từng làm việc ở Phòng
người đánh trống, chiêng. Một lần nữa, chúng Văn hóa - Thông tin huyện Tân Lạc cho chúng
tôi không xếp những người đánh trống chiêng tôi biết: Nghĩa đen của từ “Bản âm” dùng để
vào biên chế ban nhạc “Cò ke ôống kháo”, vì chỉ vị trí dành riêng cho ban nhạc “Cò ke ôống
hai phần trình tấu này tách biệt nhau, nhịp kháo” ở trong một không gian nào đó, nó cũng
trống chiêng trình bày một tiết tấu riêng, đơn được hiểu là tên gọi khác của ban nhạc này.
điệu9 và không ăn nhập với các bản nhạc của Cuộc thi Bản âm ở lễ hội Khai hạ Mường Bi là
“Cò ke ôống kháo”. Ban nhạc “Cò ke ôống kháo” sáng kiến của Phòng Văn hóa - Thông tin, được
thì cứ tấu bài bản của họ mà chẳng mảy may tổ chức nhằm mục đích khuyến khích sự phát
quan tâm đến nhịp trống chiêng trì thục ấy. triển của loại hình âm nhạc dân gian này. Có
một vài điểm chúng tôi ghi nhận được từ cuộc
Cảm giác trải nghiệm thực tế cho thấy,
thi này như sau:
tiếng chiêng trống với âm lượng lớn nên nghe
thấy được từ rất xa, như một tín hiệu báo cho Thứ nhất, không có sự tham gia của kèn
cả cộng đồng biết về hành trình của đoàn rước. đám, trống cái và chiêng, đúng theo quan
Âm nhạc “Cò ke ôống kháo” có âm lượng nhỏ niệm đây là các nhạc khí chỉ dành riêng cho
hơn nhiều, chỉ những người trong đoàn rước nghi lễ, không dùng để giải trí.
mới nghe thấy. Bài bản âm nhạc dùng trong lễ Thứ hai, thay vào đó người ta sẵn sàng bổ
rước này gồm chỉ duy nhất một bài Đi đường, sung đủ các loại nhạc khí khác nhau, miễn
32 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA
sao họ có sẵn nhạc khí đó cùng người biết sử thế, tại các không gian khác thì tính thẩm mỹ
dụng nó (ở trình độ rất khác nhau). Chúng tôi của “Cò ke ôống kháo” cũng là yếu tố để người
đã thấy họ mang tới đây đàn bầu, đàn nguyệt, ta dùng đến nó.
mandolin, violon, các loại chũm chọe to nhỏ, Chúng tôi hỏi thầy Mo Bùi Văn T ở xã Sủ
và cả những ống nứa để giữ nhịp,11… nhưng Ngòi: “Có khi nào đám tang không sử dụng âm
có lẽ người ta dùng các nhạc khí này để làm nhạc “Cò ke ôống kháo”?”. Ông cho biết, việc
đẹp về hình ảnh là chính, mà ít quan tâm đến không có âm nhạc “Cò ke ôống kháo” tại tang
hiệu quả âm nhạc. lễ có lẽ chưa bao giờ xảy ra. Bản thân ông cho
Thứ ba, người xem rất đông, song không rằng “Cò ke ôống kháo” là một yếu tố để tăng
chú trọng đến việc thưởng thức âm nhạc, bởi thêm sự long trọng, uy nghi của các nghi lễ.
họ liên tục nói chuyện, xô đẩy nhau, gây ồn ào, Còn những người trong gia đình tang chủ thì
át cả phần trình diễn của ban nhạc. tin rằng âm nhạc “Cò ke ôống kháo” là một sự
chăm sóc dành cho linh hồn người chết, giúp
2.3. Sinh hoạt âm nhạc “Cò ke ôống sáo”
cho linh hồn ấy được trấn an, xoa dịu, thanh
tại nhà riêng của nghệ nhân
thản để trải qua các nghi lễ tang ma và về an
Thời gian dành cho sinh hoạt âm nhạc nghỉ ở nơi chôn cất. Bên cạnh đó, chính bản
thường là sau bữa cơm tối và kéo dài đến đêm thân họ cũng cảm thấy được âm nhạc an ủi
khuya. Các nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” sẽ tập trước nỗi buồn tang gia (PVS, ngày 29/4/2019).
hợp tại nhà của một thành viên trong nhóm Chi tiết các gia đình tang chủ đi mời ban nhạc,
theo lịch hẹn trước. Họ chuẩn bị một bàn uống chăm sóc và cảm ơn họ cũng cho thấy sự tôn
nước trà (bàn trà nước lá), thêm vài chén rượu trọng của cộng đồng đối với ban nhạc “Cò ke
để nhấm nháp. Họ hòa tấu các bài bản với ôống kháo”.
nhau, nhận xét góp ý cho nhau về ngón đàn, Ở đám rước trong lễ hội, nếu âm thanh của
câu nhạc, xen lẫn các câu chuyện tâm tình. Họ trống và chiêng vang xa nhằm báo hiệu cho cả
cũng thường nhân dịp này để truyền dạy nghề làng Mường biết về hành trình của đám rước,
cho học trò. Những buổi sinh hoạt âm nhạc thì âm nhạc “Cò ke ôống kháo” với âm lượng
như thế diễn ra thường xuyên, nhất vào dịp nhỏ, nhẹ nhàng có lẽ là món ăn tinh thần mà
đầu năm mới. Sau chén rượu xuân ấm áp và người ta chủ ý dành cho các vị thần trong đám
những lời chúc tụng, việc chơi đàn và thưởng rước ấy.
thức âm nhạc lúc này cho họ những cảm xúc Chúng tôi muốn luận xa hơn rằng, nếu
thư giãn, thăng hoa tuyệt vời. sáng tạo và thưởng thức âm nhạc nhằm mục
Sinh hoạt “Cò ke ôống kháo” được coi là đích thẩm mỹ là hiện tượng phổ biến ở các
một thú vui tao nhã và không bị kiêng kỵ như nền văn hóa, thì mặt khác, nghi lễ tín ngưỡng
luyện tập kèn đám, trống cái. Cả làng Mường là những thực hành luôn được người ta dành
đều biết đến sinh hoạt này, đôi khi họ còn cho những ưu tiên. Nó biểu hiện từ sự chu
tới thưởng thức âm nhạc và tham gia vào các đáo trong chuẩn bị, bài trí các lễ vật, đồ trang
cuộc trò chuyện. trí, đến việc dùng lời hay ý đẹp trong các bài
3. Vai trò và ý nghĩa của “Cò ke ôống kháo” khấn… Trong bối cảnh đó, âm nhạc được sử
đối với cộng đồng làng Mường dụng ở đây là một sự sắp xếp hợp lý. “Cò ke
ôống kháo” đã mang lại một không gian khác
3.1. “Cò ke ôống kháo” đáp ứng nhu cầu
thường, nó như một thứ trang sức làm cho
thẩm mỹ nghi lễ của người Mường trở nên đẹp đẽ và
Ở hình thức sinh hoạt “Cò ke ôống kháo” linh thiêng hơn. Nói cách khác, giá trị thẩm mỹ
tại nhà của các nghệ nhân, chúng ta dễ dàng trong âm nhạc “Cò ke ôống kháo” là một lý do
nhận thấy lý do chính đáng là để thỏa mãn để người Mường dùng nó trong các thực hành
nhu cầu thẩm mỹ âm nhạc của họ. Không chỉ tín ngưỡng của mình.
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
33
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Như vậy, có thể khẳng định “Cò ke ôống Gia đình tang chủ là những người phải
kháo” đáp ứng nhu cầu về thẩm mỹ trong sinh chịu đựng cảm giác đau đớn, xót xa khi mất đi
hoạt đời thường và sinh hoạt tín ngưỡng của người thân. Họ phải trải qua các chi tiết trong
cộng đồng làng Mường. tang lễ: sự khóc than, những người đến viếng,
3.2. “Cò ke ôống kháo” mang tính biểu mùi hương đậm đặc, tiếng chiêng trống, kèn
tượng đám và những bài bản âm nhạc “Cò ke ôống
kháo”. Sự chia sẻ từ âm nhạc khiến họ được an
Khi tổ chức tang ma hay lễ hội, người ta đều
ủi, thấu hiểu, có lẽ đó là lúc mà họ cảm thấy âm
dùng đến “Cò ke ôống kháo”, nó trở thành dấu
nhạc “Cò ke ôống kháo” trở nên gần gũi nhất.
hiệu để cộng đồng biết rằng đang có sự kiện gì
Ví dụ, người ta sẽ trình tấu bài Hót loóng12 mỗi
diễn ra ở đây. Và bởi “Cò ke ôống kháo” là của
khi gia đình tang chủ dùng bữa. Lúc này, họ
người Mường nên nó trở thành một biểu tượng
(những người chịu tang) ngồi lại bên nhau, an
góp phần tạo nên bản sắc văn hóa riêng của họ.
ủi và động viên nhau ăn uống, đảm bảo sức
Mặt khác, cách sử dụng nhạc khí dường
khỏe để tiếp tục trải qua các nghi thức của
như còn phản ánh quan điểm vũ trụ luận của
tang lễ. Âm nhạc của bài Hót loóng rất thong
người Mường và cả những điều mà người
thả, nhẹ nhàng, khiến người nghe có được
Mường trông đợi. Đi sâu vào chiều cạnh này,
những giây phút thư giãn, nghỉ ngơi.
chúng tôi nhận thấy các quan niệm về cõi trần
Đến sự đồng cảm trong cộng đồng làng
gian và cõi thiêng được bộc lộ như sau:
Mường
+ Kèn, trống cái được gắn với thế giới thần
Tang lễ là sự kiện mà hầu hết ai cũng phải
và ma (cõi thiêng), chỉ dùng trong các nghi lễ,
trải qua trong cuộc đời của mình. Khi những
không sử dụng để giải trí hàng ngày.
người đã từng chịu tang đến thăm viếng các
+ Cò ke, ôống kháo và các nhạc khí khác
đám tang khác, tại đây họ lại được chứng kiến
gắn với thế giới người (cõi trần gian). Nó là một
những chi tiết mà họ đã từng trải qua và ghi
thành phần của cuộc sống con người, được
nhớ: sự khóc than, mùi hương đậm đặc, tiếng
các nghệ nhân dùng để giải trí hàng ngày.
chiêng trống, kèn đám và những bài bản âm
Điều thú vị ở chỗ, khi ban nhạc “Cò ke ôống nhạc “Cò ke ôống kháo”. Lúc này, cảm giác
kháo” trình diễn tại đám tang hay lễ hội, các khi mất mát người thân trong chốc lát được
nhạc khí của hai thế giới này sẽ cùng hòa tấu. tái hiện. Điều đó khiến họ dễ đồng cảm với
Phải chăng đó là thông điệp mà người Mường gia đình tang chủ hơn. Họ nhận ra một điều
muốn bày tỏ một cách kín đáo rằng đây là hiển nhiên rằng, nỗi đau bởi sự chia lìa sinh
khoảng thời gian khác thường, là dịp để hai tử là chung đối với tất cả những người đang
thế giới có thể giao tiếp, đồng hành với nhau. còn sống. Điều đó tạo nên một tâm lý đồng
Qua đó, có thể thấy “Cò ke ôống kháo” cảm, chia sẻ chung trong cộng đồng, mà “Cò
mang tính biểu tượng khá rõ. Trong phạm ke ôống kháo” là một yếu tố đóng góp vào đó.
vi bài viết, chúng tôi chưa đề cập tới kết quả 3.4. “Cò ke ôống kháo” với vai trò giáo
phân tích các bài bản âm nhạc của nó, bởi lẽ dục, truyền nghề
mỗi tác phẩm âm nhạc sẽ mang trong nó tính
Các thực hành nghề nghiệp cũng như các
biểu tượng ít hay nhiều, điều đó xin được tiếp
sinh hoạt và truyền dạy “Cò ke ôống kháo”,
tục ở một bàn luận khác.
phần nào cho thấy vai trò giáo dục của “Cò
3.3. “Cò ke ôống kháo” tạo sự đồng cảm ke ôống kháo”. Nghệ nhân “Cò ke ôống kháo”
và chia sẻ trong cộng đồng thường kết hợp việc luyện tập và sinh hoạt
Từ sự đồng cảm giữa nghệ nhân “Cò ke ôống âm nhạc với truyền dạy nghề. Ngoài ra, học
kháo” và gia đình tang chủ trò còn được đi cùng các nghệ nhân để thực
34 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA
tập trong các dịp trình diễn “Cò ke ôống kháo”. “Cò ke ôống kháo” phần nào mang ý nghĩa
Việc học nghề có thể kéo dài hoặc rút ngắn tùy biểu tượng, nó phản ánh quan niệm của người
theo khả năng của học trò, những người học Mường về cõi trần gian, cõi thiêng và có thể
giỏi thường thành nghề sau 2 - 3 năm [1]. Hơn có cả mong muốn của họ về mối quan hệ giữa
nữa, trong quá trình truyền dạy bài bản và kỹ hai thế giới. Trong đời sống, các nghệ nhân
thuật “Cò ke ôống kháo”, các nghệ nhân còn Mường sử dụng “Cò ke ôống kháo” vừa nhằm
yêu cầu các học trò phải rèn luyện đạo đức, lối mục đích giải trí, vừa mang ý nghĩa giáo dục
sống, cũng như phải am hiểu phong tục tập truyền thống.
quán, chí ít là các thủ tục trong tang lễ để hành Từ nửa sau thế kỷ XX đến nay, cộng đồng
xử sao cho đúng tại các không gian này. làng Mường trải qua nhiều biến động, bắt đầu
Đạo đức và lối sống của các nghệ nhân từ việc xóa bỏ chế độ lang đạo, gần đây là sự
cũng tạo nên uy tín của họ trong xã hội, qua biến đổi văn hóa dưới sự tác động ngày càng
đó họ trở thành tấm gương, hình mẫu văn hóa mạnh mẽ của xu hướng giao lưu hội nhập.
trong cộng đồng Mường. Sự kính trọng, yêu Trong bối cảnh đó, không ít yếu tố văn hóa cổ
mến và gần gũi của người dân Mường với các truyền bị ảnh hưởng, thậm chí dần mai một.
nghệ nhân là những minh chứng cụ thể cho Nhưng “Cò ke ôống kháo” vẫn âm thầm tồn
vai trò giáo dục truyền thống của “Cò ke ôống tại, như mạch nước ngầm nuôi sống các thực
kháo”. hành văn hóa cổ truyền gắn với nó. Điều đó
Với người học, “Cò ke ôống kháo” là một càng khẳng định vai trò, ý nghĩa của “Cò ke
môi trường để rèn luyện và bộc lộ tài năng. ôống kháo” đối với cộng đồng làng Mường và
Có khá nhiều trường hợp nghệ nhân kèn và văn hóa Mường.
các ông Mo bắt đầu sự nghiệp từ việc học tập T.B.D
và rèn luyện “Cò ke ôống kháo”. Thầy Mo Đinh
Công T. ở xã Mỹ Hòa, huyện Tân Lạc cho biết,
Chú thích
nhóm nghệ nhân “Cò ke ôống kháo” của ông 1
Người Mường gọi là Thổ Lang, người Thái gọi
hầu hết còn có thể thực hành diễn xướng Mo.
là Thổ Ty, người Việt gọi là Quan Lang [2, tr. 440].
Hay như thầy Mo Nguyễn Văn T. ở xã Sủ Ngòi,
trước kia cũng là một nghệ nhân “Cò ke ôống
2
Về phương diện âm nhạc học, “Cò ke ôống
kháo”. kháo” là một dàn nhạc. Song ở bài viết này, chúng
tôi dùng từ “ban nhạc” để nhấn mạnh yếu tố con
Có thể nói rằng, ban nhạc “Cò ke ôống người trong dàn nhạc đó. Đây cũng là cách gọi
kháo” như là một môi trường để các cá nhân thông thường của người Mường dành cho tổ
được rèn luyện và phát triển tài năng, năng lực chức dàn nhạc này.
của mình. Điều đó thêm một sự khẳng định về 3
“Cò ke ôống kháo” hiểu theo nghĩa đen là từ
vai trò giáo dục của “Cò ke ôống kháo”.
ghép của tên gọi hai nhạc khí: “Cò ke” và “ôống
Kết luận kháo” (đàn nhị; sáo trúc). Đây là hai nhạc khí chủ
“Cò ke ôống kháo” - một loại hình âm nhạc chốt vì chúng diễn tấu giai điệu chính. “Cò ke
dân gian, được người Mường sử dụng ở không ôống kháo” theo nghĩa thường dùng là một tổ
gian sinh hoạt tín ngưỡng và cả trong sinh chức dàn nhạc gồm có “Cò ke”, “ôống kháo” và các
hoạt đời thường. nhạc khí khác như: trống con, chũm chọe, đàn
tam, đàn bầu… [1].
Người Mường xem âm nhạc “Cò ke ôống
kháo” là sản phẩm văn hóa tinh thần giàu
4
Chiếc kèn này chỉ trình tấu một bài bản duy
thẩm mỹ, vì thế họ dùng nó để trang sức cho nhất tên là Lâm khốc, ban nhạc “Cò ke ôống kháo”
các nghi lễ tín ngưỡng, đồng thời là sợi dây kết thường sẽ cùng hòa tấu bài bản ấy, nhưng người
ta chỉ coi đó là sự hỗ trợ mà thôi.
nối tạo sự đồng cảm, chia sẻ trong cộng đồng.
Số 31 (Tháng 3 - 2020) VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
35
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU
5
Có 02 người kể với tác giả bài viết câu chuyện 12
Hót loóng có nghĩa đen là uống nước cây
về sự tích chiếc kèn đám ma như sau: Ngày xưa, chuối. Ông Nguyễn Văn Tân ở Sủ Ngòi giải thích
có một anh chàng bị câm bẩm sinh, cũng vì thế rằng, tại các đám tang họ đun một nồi nước để
nên anh chưa được cô gái nào ưng thuận lấy làm vừa luộc thịt, vừa ninh xương. Từ nồi nước này,
chồng dù đã đến tuổi lập gia đình. Do đó, anh họ nấu thành món canh với lõi cây chuối rừng
vẫn ở với cha mẹ. Đến một ngày cha mẹ mất vì thái nhỏ. Trong đám tang đông người, thường
già yếu, anh rất đau buồn, muốn khóc lóc, than không thể tính toán được số lượng người ăn. Vì
thở với linh hồn cha mẹ nhưng ngặt nỗi không vậy, món canh chuối trở nên thuận tiện, mỗi khi
thốt được lời nào. Thế rồi anh chế tạo ra chiếc kèn gần hết họ chỉ cần cho thêm nước, gia vị và chuối
và dùng nó để cất lên những giai điệu đau buồn (các nguyên liệu luôn có sẵn) để bổ sung.
thay cho tiếng khóc của mình. Khi mọi người biết
chuyện, ai cũng cảm động, và kể từ đó chiếc kèn Tài liệu tham khảo
được người dân Mường dùng để thay lời khóc
1. Trần Bạch Dương (2019), “Nghệ nhân “Cò ke
trong đám tang (PVS, thầy Mo Đinh Công Tỉnh, xã
ôống kháo” trong đời sống cộng đồng Mường ở
Mỹ Hòa, huyện Tân Lạc và ông Bùi Quang Hiên,
Hoà Bình”, Tạp chí Nghiên cứu Văn hoá, số 28.
Phó chủ tịch UBND xã Phong Phú, huyện Tân Lạc,
2. Jeanne Cuisinier (1948), Người Mường - Địa
ngày 20-21/7/2019).
lý nhân văn và xã hội học (Bản dịch của Sở Văn
6
“Hát khóc” là trình bày giọng hát có sự phụ hóa - Thông tin tỉnh Hòa Bình, tái bản lần thứ
họa của các nhạc khí. Người hát là một thành nhất 2007), Nxb. Lao động, Hà Nội.
viên của ban nhạc đám ma, họ “thay lời” gia đình
3. Bùi Văn Kín, Mai Văn Trí, Nguyễn Phụng
tang chủ để thể hiện những bài ca than thở về
(1972), Góp phần tìm hiểu tỉnh Hòa Bình, Ty Văn
nỗi buồn trước sự ra đi của người chết.
hóa - Thông tin tỉnh Hòa Bình, Hòa Bình.
7
“Thết làng” nghĩa là “tết làng”.
4. Pierre Grossin (1926) (tái bản 1994), Tỉnh
8
Đó là nghi lễ rước nước, rước vía lúa trong Mường Hòa Bình, Lê Gia Hội dịch, Sở Văn hoá -
lễ hội Khai hạ đình Ngòi; hay tới một cánh đồng Thông tin tỉnh Hòa Bình, Nxb. Lao động, Hà Nội.
đã chọn sẵn để chứng kiến người dân thực hiện 5. Nguyễn Ngọc Thanh, Trần Hồng Thu (chủ
đường cày đầu tiên trong năm mới ở lễ hội Khai biên) (2009), Tri thức địa phương của người Mường
hạ Mường Bi; hoặc đơn giản hơn là tại lễ hội rước trong sử dụng và quản lý tài nguyên thiên nhiên,
Bụt, xã Nhân Nghĩa, đoàn rước chỉ thực hiện một Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
hành trình vòng quanh làng xóm, rồi dừng chân
6. Bùi Thiện (sưu tầm, biên dịch, giới thiệu)
ở cánh đồng trước nơi thờ tự để tiến hành lễ
(2015), Đẻ đất đẻ nước và phong tục đạo lý nhân
cúng tế. văn Mường, Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.
9
Nhịp trống chiêng đánh trì thục: Tùng, tùng 7. Ủy ban nhân dân tỉnh Hòa Bình (2010), Mo
- cheng (ứng với trường độ âm nhạc phương Tây mường Hòa Bình, Hòa Bình.
là: đen, đen - trắng).
10
Bản nhạc Đi đường được dùng ở lễ hội Khai Ngày nhận bài: 16 - 01 - 2020
hạ Mường Bi và lễ rước Bụt xã Nhân Nghĩa. Riêng Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 2 - 2020
ở lễ Khai hạ đình Ngòi, Ban tổ chức yêu cầu ban Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2020
nhạc “Cò ke ôống kháo” tập luyện và chơi theo
bản nhạc Lưu thủy của người Kinh được phát trên
một chiếc loa di động kéo đi cùng với đoàn rước.
11
Người ta cắt các ống nứa to, dài khoảng 1m
hoặc ngắn hơn, giao cho các thiếu nữ mỗi người
cầm hai ống, họ dộng một đầu ống xuống đất
theo nhịp, và thỉnh thoảng lại đập hai ống này vào
nhau. Có lẽ là một sáng kiến ở thời gian gần đây.
36 Số 31 (Tháng 3 - 2020)
nguon tai.lieu . vn
